Κοινωνιολογία

Οι Ανάγκες του Ανθρώπου Σήμερα

Όλες οι βεβαιότητές μας για το νόημα ιδεών και λέξεων (νόημα που η σύγχρονη κουλτούρα θεωρεί δεδομένο) κλονίζονται ή ανατρέπονται όταν διαβάζουμε τα βιβλία του Ιλλιτς. Το θεωρητικό του έργο αντιπροσωπεύει μια ριζική κριτική στη βιομηχανική κοινωνία, στην τεχνολογία και στους σύγχρονους πολιτικούς θεσμούς. Είναι ταυτόχρονα μια πρόκληση και μια πρόσκληση για μιαν “αλλαγή τρόπου σκέψης”, που ανατρέπει πλήρως τη σημερινή μας κοσμοαντίληψη. Φιλοδοξεί να μας προμηθεύσει μιαν άλλη γλώσσα και μιαν άλλη σκέψη, που θα μας δίνει τη δυνατότητα να επιμένουμε στην αυτόνομη και δημιουργική δράση. […]
Σύμφωνα με τον Ιλλιτς, πρέπει να πάψουμε να ταυτίζουμε την πρόοδο με τον πολλαπλασιασμό εμπορευμάτων και πρέπει να σκεφτούμε με εντελώς νέο τρόπο την αλληλοσυσχέτιση αναγκών και ικανοποιήσεων. Ένα πρόγραμμα “συμβιωτικής λιτότητας” πρέπει να αντιταχθεί στην απόλυτη κυριαρχία του εμπορεύματος, προκειμένου να ευνοήσει την παραγωγή αξιών χρήσης που δεν εμφανίζονται στην αγορά.
(Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, Ιούλιος 1999)

Ο Τεχνίτης

Στο βιβλίο του ο Σέννετ προσφέρει μια πρωτότυπη θεώρηση της εργασίας του τεχνίτη και της στενής της σύνδεσης με το έργο και τις ηθικές αξίες. Πραγματεύεται μια ουσιαστική ανθρώπινη ενόρμηση: την επιθυμία να κάνουμε καλά μια δουλειά ως αυτοσκοπό. Αν και κυριαρχεί η άποψη πως η εργασία του τεχνίτη έχει χάσει τη σημασία της με την έλευση του βιομηχανικού πολιτισμού, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η επικράτεια του τεχνίτη είναι πολύ ευρύτερη από την ειδικευμένη χειρωνακτική εργασία. Ο προγραμματιστής του κομπιούτερ, ο γιατρός, ο γονιός και ο πολίτης πρέπει σήμερα να μάθουν τις αξίες της καλής εργασίας του τεχνίτη.

Ο Μύθος της Μηχανής – Δεύτερος Τόμος: Το Πεντάγωνο της Ισχύος

Στο “Πεντάγωνο της ισχύος” ο Μάμφορντ κορυφώνει τις ριζικές αναθεωρήσεις των κοινών και διαδεδομένων αντιλήψεων για την πρόοδο του ανθρώπου και της τεχνολογίας. Για πρώτη φορά παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη ιστορική εξήγηση των ανορθολογικοτήτων και καταστροφών που έχουν υπονομεύσει τα ανώτερα επιτεύγματα όλων των πολιτισμών.
Δείχνει πως οι ποσοτικοί στόχοι της σύγχρονης τεχνικής -ταχύτητα, μαζική παραγωγή, ακαριαία επικοινωνία και εξ αποστάσεως έλεγχος- έχουν φέρει αναπόφευκτα ρύπανση, σπατάλη, οικολογική αναστάτωση και ανθρώπινη εξολόθρευση σε κλίμακα αδιανόητητη παλαιότερα.
Το βιβλίο του δεν είναι μία επίθεση στην επιστήμη και την τεχνική -κάθε άλλο μάλιστα. Επιδιώκει να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μιας πιο οργανικής κοινωνικής τάξης πραγμάτων, που θα βασίζεται στους τεράστιους τεχνολογικούς πόρους του ανθρώπινου οργανισμού. Μία τέτοια τάξη πραγμάτων, δείχνει ο Μάμφορντ, είναι σήμερα απαραίτητη, αν η ανθρωπότητα θέλει να θέσει υπό έλεγχο τις απάνθρωπες φαντασιώσεις και επιθετικότητες που απειλούν να καταστρέψουν τον πολιτισμό μας.

Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

“Ο μεγάλος μετασχηματισμός” πραγματεύεται την εκατονταετία 1830-1940 των ευρωπαϊκών πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων, με επίκεντρο την εδραίωση, τις παλινδρομήσεις και την κατάρρευση της οικονομίας της αγοράς.
Ο συγγραφέας, που θεωρείται από τους πρωτοπόρους της κοινωνικής και οικονομικής ανθρωπολογίας, απαντά αφ ενός στον μαρξισμό και αφ ετέρου στον οικονομισμό του φιλελευθερισμού.
Ο βαθύς ανθρωπισμός που διαπνέει το βιβλίο καταλήγει στην πάντα επίκαιρη θέση του Πολάνυι: ο άνθρωπος είναι, πρώτα απ όλα, κοινωνικό ον· η ανθρώπινη κοινωνία δεν πρέπει να γίνεται έρμαιο των μηχανιστικών κανόνων της οικονομίας της αγοράς· η οικονομία πρέπει να έχει κοινωνική θεμελίωση.

Ο Ελάχιστος Εαυτός

Ο Κρίστοφερ Λας στο βιβλίο αυτό ασχολείται με την επίδραση της σύγχρονης κοινωνίας στη διαμόρφωση του Εαυτού. Ο 20ός αιώνας έφερε την εκτενή βιομηχανοποίηση, τη βία σε έκταση και μορφή πρωτοφανείς στην Ιστορία, τον υπερπληθυσμό, τον οικολογικό κίνδυνο και την αύξηση του όγκου και ταχύτητας μετάδοσης της πληροφορίας. Ταυτόχρονα, έφερε και μια άνευ προηγουμένου κοινωνική και πολιτική πολυπλοκότητα. Η αίσθηση της κλίμακας του κοινωνικού περιγύρου που περιβάλλει τον κάθε άνθρωπο μεγάλωσε κατά πολύ, ενώ ο αυξημένος ρυθμός των εξελίξεων τον ανάγκασε να μετατραπεί από ήρεμο διαμορφωτή της πραγματικότητάς του σε δρομέα που προσπαθεί να προλάβει τις εξελίξεις. Το μη-οικείο, ταχέως εξελισσόμενο και απειλητικό αυτό περιβάλλον εμφανίζεται υπερβολικά “μεγάλο” και εχθρικό προς την εγγενή τάση του ανθρώπου να επιβληθεί στον περίγυρό του. Αποτέλεσμα: η συρρίκνωση του Εαυτού στα απολύτως βασικά στοιχεία του, ο περιορισμός του σε μια κατάσταση διαρκούς πολεμικής ετοιμότητας. Και όπως σε κάθε πόλεμο, η επιβίωση μετατρέπεται σε πρωτεύουσα προτεραιότητα, τόσο πολύ μάλιστα που καθίσταται αυτοσκοπός, παραβλέποντας την ανάγκη αναζήτησης οποιουδήποτε άλλου νοήματος πέραν της ίδιας της επιβίωσης. Η υγιής υπαρξιακή σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του διαρρηγνύεται καθώς αυτός μετατρέπεται σε πολεμιστή: ανασφαλής, επιθετικός και καιροσκόπος, έτοιμος να κάνει το καθετί που πιστεύει ότι θα κατασιγάσει την ανασφάλειά του, ξεχνά πόσο βαθιά συνδεδεμένη είναι η μοίρα του με τη μοίρα των άλλων ανθρώπων και του ευρύτερου περιβάλλοντός του. Τα παραπάνω αποτελούν μικρό μόνο μέρος του νοήματος του βιβλίου, νοήματος που υποστηρίζεται από μια εμβριθή επιχειρηματολογία η οποία είναι εκτενέστατη σε κλίμακα και σε περιεχόμενο: για να υποστηρίξει τα λεγόμενά του, ο Λας μας ταξιδεύει σε πλήθος νοητικών τοποθεσιών, όπως στις ναζιστικές συγκεντρώσεις της Γερμανίας του 1938 ή τις αλληλεπιδράσεις των φροϋδικών διαστρωματώσεων της ψυχής. Ένα βιβλίο όχι εύκολο, που όμως, όπως καθετί δύσκολο, ανταμείβει την προσπάθεια με έναν ανεκτίμητο πλούτο γνώσης που ξεπερνά κατά πολύ τα όρια τα οποία τυχόν θέτει ο τίτλος. (Μάριος Δαμουλιάνος, περ. Strange, 2008)

Ο Αληθινός και Μοναδικός Παράδεισος – Η Πρόοδος και οι Επικριτές της

Η αργοπορημένη ανακάλυψη ότι η οικολογία της γης δεν θα υποστήριζε μία απεριόριστη επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων δίνει τη χαριστική βολή στην πίστη στην πρόοδο. Είναι τώρα σαφές ότι μία πιο ισότιμη διανομή του πλούτου απαιτεί συγχρόνως μία δραστική πτώση του βιοτικού επιπέδου που απολαμβάνουν τα πλούσια έθνη και οι προνομιούχες τάξεις. Τα Δυτικά έθνη δεν μπορούν πια να προβάλλουν ως παράδειγμα για τον υπόλοιπο κόσμο το βιοτικό τους επίπεδο και τη φωτισμένη, κριτική και προοδευτική κουλτούρα που συνδέεται στενά μ’ αυτό.

Ξένοι στο Κατώφλι μας

“Ο κόσμος γίνεται ολοένα πιο συνωστισμένος: την επόμενη πεντηκονταετία ο πληθυσμός του είδους που αναζητούσε τροφή θα προσεγγίσει τα εννέα δισεκατομμύρια. Ανάλογα με τις περιστάσεις, οι συνομιλίες υπεράνω συνόρων μπορούν να είναι θελκτικές ή απλώς ενοχλητικές, αλλά κυρίως είναι αναπόφευκτες.”

Μαζί

Το “Μαζί” αντιμετωπίζει τη συνεργασία ως εφαρμοσμένη τέχνη και θεωρεί ότι αυτή αποτελεί σήμερα την πιο επιτακτική πρόκληση στην κοινωνία των πολιτών. Εξετάζοντας πώς οι άνθρωποι μπορούν να συνεργαστούν online, στις γωνιές των δρόμων, στα σχολεία, στην εργασία τους, το βιβλίο ερευνά πώς ορισμένα νέα, κατά κόσμον τελετουργικά μπορούν να μας κάνουν πιο επιδέξιους στις σχέσεις μας με τους άλλους. Ιχνηλατεί την εξέλιξη των συνεργασιακών τελετουργικών στις Εκκλησίες και στις συντεχνίες του Μεσαίωνα, στα εργαστήρια και στις βασιλικές αυλές της Αναγέννησης, στα επιστημονικά εργαστήρια και στις πρεσβείες και στους διπλωμάτες των πρώιμων Νέων Χρόνων. Πιο κοντά στην εποχή μας, το βιβλίο εξετάζει πώς επιδιώκουν τη συνεργασία οι κοινότητες των πρώην δούλων στην Αμερική, οι Βρετανοί εργάτες βιομηχανίας και οι σοσιαλιστές στο Παρίσι και στη Βιέννη. Το βιβλίο διαιρείται σε τρία μέρη: το πρώτο εξετάζει τη φύση της συνεργασίας, το δεύτερο την εξασθένηση της συνεργασίας και το τρίτο το πώς μπορεί να ενδυναμωθεί η συνεργασία.
Πάντως, όπως τονίζει ο συγγραφέας, η συνεργασία δεν έχει αναγκαστικά θετικό πρόσημο: συνεργάζονται και τα μέλη μιας συμμορίας για μία ληστεία, συνεργάζονταν και οι ναζί στην εξόντωση των “υπανθρώπων”, όπως ονόμαζαν εβραίους, τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους κ.ά.

Λιμάνι σ’ έναν Άκαρδο Κόσμο

Η ανάλυση και τα συμπεράσματά του διαφοροποιούνται ρητά από ορισμένα ριζοσπαστικά ρεύματα (φεμινισμός, ψυχαναλυτικός αναθεωρητισμός, πολιτισμική ανθρωπολογία, νεομαρξισμός και “αντικουλτούρα”), τα οποία επικρίνουν τον καταπιεστικό θεσμό της οικογένειας και συνδέουν την κοινωνική και πολιτισμική πρόοδο με τη χειραφέτηση του ατόμου από τα οικογενειακά δεσμά. Ο Λας υπογραμμίζει, αντιθέτως, τη σπουδαιότητα των οικογενειακών δεσμών και επισημαίνει τους κινδύνους που συνεπάγεται η διάβρωση της οικογενειακής ζωής στη σύγχρονη κοινωνία. Από πρώτη άποψη φαίνεται παράλογο ένας ριζοσπάστης στοχαστής, σφοδρός επικριτής του αμερικάνικου καπιταλισμού όπως ο Λας, να υπερασπίζεται παραδοσιακές αξίες. Τα επιχειρήματα και οι συλλογισμοί του, όμως, κατορθώνουν να κλονίσουν πολλές “προοδευτικές” μας βεβαιότητες. Παρατηρεί ότι η σταδιακή διάβρωση της εξουσιαστικής οικογένειας, που επήλθε καθ’ όλη τη διάρκεια της φιλελεύθερης φάσης της αστικής κοινωνίας, όχι μόνο δεν απελευθέρωσε το άτομο από εξωτερικούς καταναγκασμούς, αλλά το υποδούλωσε σε νέες μορφές κυριαρχίας, ενώ ταυτόχρονα εξασθένησε την ικανότητά του για αντίσταση και αυτονομία. Η φιλελεύθερη επιτρεπτικότητα μπορεί να οδηγήσει σ’ ένα νέο και πιο αποτελεσματικό σύστημα κοινωνικού ελέγχου. Και αντίστοιχα, η διάλυση της εξουσίας/ αυθεντίας της οικογένειας και ο μαρασμός της οικογενειακής ζωής μπορεί να θέσουν τις ψυχικές βάσεις για την άνοδο ενός νέου τύπου δεσποτισμού. Στο όνομα της κριτικής στην “εξουσιαστική προσωπικότητα” που γεννάει η καταπιεστική οικογένεια, υποστηρίχθηκε η αντικατάσταση της εξουσίας/αυθεντίας των γονέων από την εξουσία/αυθεντία των “ειδικών” της ανατροφής των παιδιών (γιατρών, ψυχολόγων κτλ.). Ο Λας εξετάζει κριτικά αυτό το φαινόμενο της εισβολής στην αμερικάνικη οικογένεια των ειδικών της κοινωνικής και ψυχικής παθολογίας. Επικαλείται μάλιστα τον Φρόυντ, ο οποίος υποστήριζε ότι η αυτονομία εδράζεται στην έντονη συναισθηματική ταύτιση με τους γονείς και έρχεται έπειτα από τρομερούς αγώνες για να ξεπεράσουμε την κατωτερότητα και την εξάρτηση. Η εξασθένηση της πατρικής φροντίδας, συμπεραίνει ο Λας, ακριβώς επειδή έχει αμβλύνει τη σύγκρουση πατέρων και γιων, καθιστά πολύ πιο δύσκολο για το παιδί να γίνει αυτόνομος ενήλικος. (Θανάσης Γιαλκέτσης, Βιβλιοθήκη της Ελευθεροτυπίας, 3/8/2007)

Καταναλωτική Κουλτούρα

Οι τρόποι οργάνωσης, νοηματοδότησης και κατανόησης των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και των αντικειμένων συνιστούν την ιδιαιτερότητα της καταναλωτικής κουλτούρας. Το παρόν βιβλίο πραγματεύεται τις ομιλίες και τους θεσμούς που διαμεσολαβούν τις σχέσεις αυτές, καθώς και τις κοινωνικές πρακτικές που διαπραγματεύονται και (ανα)παράγουν το νόημα των σχέσεων με τα αντικείμενα/εμπορεύματα.

Ινδία Διαμέσου Ιορδανίας

Γεμάτοι βιασύνη και περιέργεια, συμπλέουμε, συχνά με δέος, σε ένα νέο και διαφορετικό σύμπαν συσχετισμών, αγωνιώντας να το αναπνεύσουμε όλο μαζί, αδιαφοροποίητα και να το καταγράψουμε αθροιστικά. Πολύ αργότερα συνήθως μπορούμε να το αποκρυπτογραφήσουμε και κυρίως να το συγκρίνουμε με ότι θεωρούμε γνωστό, σταθερό, τυπικό, δικό μας. Το ταξίδι στην Ινδία ήταν φαίνεται εμπειρία εφ’ όλης της ύλης. Αποκάλυψη για τους τυχερούς που επέστρεψαν βαπτισμένοι στα θαύματα των πολιτισμών. Ο χρόνος που πέρασε, βοήθησε να αποκρυπτογραφήσουν δημιουργικά τη συνολική εμπειρία και τους ετοίμασε να μας δωρίσουν με την συνθετική τους αφαίρεση τα κύρια που μένουν. (Από τον πρόλογο του Παντελή Λαζαρίδη)

Ιατρική Νέμεση, Η Απαλλοτρίωση της Υγείας

Το βιβλίο του ο Ιβάν Ίλλιτς εξετάζει διεξοδικά τη θέση που έφτασε να κατέχει στην κοινωνία μας η ιατρική, την ιστορική εξέλιξη του γιατρού, της υγείας, της αρρώστιας, του πόνου και του θανάτου. Προβάλλει τις απόψεις του για την αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής και εκθέτει τρόπους με τους οποίους θα μπορεί ο άνθρωπος να ζει αυτόνομα τη ζωή του.

Η Κουλτούρα του Ναρκισσισμού

Ένα βιβλίο που χτυπά ίσια στην καρδιά της κουλτούρας. Συλλαμβάνει θαρραλέα ορισμένα εκπληκτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής”, έγραψε ο καθηγητής Μ. Rogin του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϋ. Όμως τώρα, που όλα έχουν φτάσει σ’ ένα σημείο ακατανόητου αδιεξόδου, σε ποιο λιμάνι θα κατευθυνθούμε σ’ έναν τόσο εφιαλτικό κόσμο; (Δημήτρης Κακαβελάκης, “Χανιώτικα Νέα”, 23.6.2008. Κείμενο αφιερωμένο από τον Δ. Κακαβελάκη στη μνήμη τού αείμνηστου Μιχάλη Γρηγοράκη, που ήταν αντίμαχος στον ναρκισσισμό)

Η Εξέγερση των Ελίτ και η Προδοσία της Δημοκρατίας

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο ισπανός στοχαστής Ortega y Gasset εξέδωσε το βιβλίο του «Η εξέγερση των μαζών». Υποστήριζε σ’ αυτό ότι η δημοκρατία κινδύνευε από τις μάζες, από τον απλό κόσμο που εισέβαλλε στη σκηνή της ιστορίας. Εξήντα χρόνια αργότερα, ο Κρίστοφερ Λας υποστηρίζει ότι η απειλή για τη δημοκρατία σήμερα προέρχεται από τις ελίτ των επαγγελματιών και των διευθυντικών στελεχών. Οι ελίτ αυτές, ευκίνητες και εξωτερικά ολοένα πιο παγκοσμιοποιημένες, αρνούνται να δεχθούν περιορισμούς ή δεσμούς με τον τόπο ή το έθνος τους. Απομονώνονται στα δίκτυα και τους θύλακές τους, εγκαταλείπουν τη μεσαία τάξη και προδίδουν την ιδέα της δημοκρατίας για όλους.

Η Αναρχία είναι Γένους Θηλυκού

Αναρχία είσαι γυναίκα, γιατί σέβεσαι και υπερασπίζεσαι τη ζωή. Γυναίκα, εσύ είσαι η αναρχία, γιατί επιδιώκεις μια κοινωνία ίσων ανθρώπων χωρίς την ύπαρξη τάξεων και εξουσιών. Γυναίκα, εσύ είσαι η αναρχία, γιατί η αντι-εξουσιαστική μητρική σου λογική παράγει τον αγνό και απαλλαγμένο από κάθε εξουσιαστικό στοιχείο άνθρωπο.

Η Άμεση Δημοκρατία στον 21ο Αιώνα

Είναι προφανές πως υπάρχει πρόβλημα ταυτότητας της δημοκρατίας και της άμεσης δημοκρατίας ιδιαίτερα. Ταυτότητας που δεν θα επιτρέπει πλήθος αντιφατικών αναγνώσεων και μια επικοινωνία τύπου Βαβέλ, που εμποδίζουν τη σύνδεση της θεωρίας με την πράξη της άμεσης δημοκρατίας. Κι αυτό το πρόβλημα δεν είναι υπόθεση εξουσιαστικών ηγεσιών ούτε “αριστερών πρωτοποριών”, και βεβαίως ούτε “σοφών” διανοούμενων και ηγητόρων, αλλά παραμένει πρόβλημα της ίδιας της εργαζόμενης κοινωνίας-ανθρωπότητας.
Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να διαμορφώσουμε ένα νέο δημόσιο χώρο σκέψης και επικοινωνίας και να ξαναρχίσουμε τον δημόσιο διάλογο για την άμεση δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτού του διαλόγου θα μπορέσουμε να ξαναβγάλουμε στην επιφάνεια το θεωρητικό, το εμπειρικό και το αγωνιστικό κληροδότημα των περασμένων γενεών, να το απαλλάξουμε από μύθους και ιδεοληψίες, και να το παντρέψουμε με το όραμα των σημερινών γενεών, όπως αυτό διαμορφώνεται στις σύγχρονες συνθήκες, με αιχμή το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που, σε συνδυασμό με το σημερινό επίπεδο των επιστημών και της τεχνολογίας, προσδιορίζουν τις αντικειμενικές δυνατότητες, τον δρόμο και τον ορίζοντα των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού, προκειμένου να συνεχίσουν το ταξίδι της ανθρωπότητας προς την άμεση δημοκρατία της οικονομικής και της κοινωνικής ισότητας.
Αυτή τη σκοπιμότητα υπηρετεί η έκδοση αυτού του συλλογικού τόμου, που ως ιδέα διατυπώθηκε από πολλούς, όπως λ.χ., από το Μανώλη Γλέζο, τον Περικλή Κοροβέση, τον Ζήση Παπαδημητρίου κ.ά., αλλά και από πολλές/ πολλούς παριστάμενους κατά τη διάρκεια παρουσίασης του πρόσφατου βιβλίου μου με θέμα την Άμεση Δημοκρατία και την Αταξική Κοινωνία. Οι εκδόσεις “Νησίδες” αποδέχτηκαν την πρόταση, με τον όρο να κληθούν να συμμετάσχουν συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με διάφορες πτυχές και από διαφορετικές οπτικές με το θέμα, ώστε να αναδειχθούν οι βασικές συνιστώσες του, με την ελπίδα πως τα κείμενα που θα περιέχονται σ’ αυτόν θα συμβάλουν στο ξαναζωντάνεμα του διαλόγου σε επίπεδο κοινωνίας.
Με αυτό το κριτήριο απευθυνθήκαμε στους συγγραφείς αυτού του τόμου, οι περισσότεροι από τους οποίους είμαστε προσωπικά άγνωστοι μεταξύ μας, γνωστοί όμως από τις διάφορες σχετικές δημοσιεύσεις μας. Κανένας από εμάς δεν ισχυρίζεται πως κατέχει την απόλυτη αλήθεια, κι όχι μόνο γιατί η αλήθεια της άμεσης δημοκρατίας είναι πολύ μεγάλη για να χωρέσει σε ένα ή σε λίγα μυαλά, αλλά κύρια γιατί αυτή η αλήθεια, ως ποιοτικό ιστορικό μέγεθος, υπόκειται στους νόμους της ειδικής και της γενικής διαχρονικής σχετικότητας, που ως τέτοιο μεγαλώνει ανάλογα με το πόσο μεγαλώνει το πλήθος των δυνάμεων της Εργασίας, της Επιστήμης και του Πολιτισμού με Γνώση για το τι δεν, είναι άμεση δημοκρατία, αλλά και με Επίγνωση για το τι θα ήθελε να είναι, τι θα μπορούσε να είναι και πώς θα πραγματοποιηθεί η άμεση δημοκρατία. Αυτή τη συνολική αλήθεια αναζητούμε και πιστεύουμε πως ο λόγος και ο αντίλογος μπορεί να εξελιχθούν σε γόνιμο διάλογο, ως μόνη ικανή και αναγκαία συνθήκη που μπορεί να μας φέρει πιο κοντά στην αλήθεια για την πραγματική φύση της άμεσης δημοκρατίας. [. . .]