Ιστορία

Η ιστορία υπο Επιτήρηση

Είναι έργο του κάθε έθνους να γράφει τη “δική του” ιστορία. Από την Ρωσική Επανάσταση του 1905 μέχρι μιαν ασήμαντη κλοπή αγγινάρων στην Γενεύη το 1743, το εξαιρετικό και το κοινότοπο επανεξετάζονται και περνούν από το κόσκινο μιας επιλεκτικής μνήμης. Με το βιβλίο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, η ιστορία επηρεάζει τον τρόπο μας να βλέπουμε τον κόσμο. Αλλά ποια ιστορία; Μήπως η κινηματογραφική ταινία γουέστερν δεν αποσιωπά την τύχη των Ινδιάνων και δεν προτείνει μια στερεότυπη αμερικανοποίηση; Ο Μαρκ Φερρό ξεσκεπάζει τους μηχανισμούς της κατασκευής των ιστορικών σκοπιμοτήτων και μας λέει πώς να βλέπουμε και πώς να σκεφτόμαστε και να γράφουμε την ιστορία. Ο ιστορικός έχει διπλό ρόλο: να διαφυλάττει την ιστορική μνήμη και να κάνει κατανοητή την ιστορία. Εκπληρώνει την αποστολή του; Ή μήπως είναι η αποστολή αυτή εξ’ ορισμού ανέφικτη;

Η Κατάρρευση του Πολιτισμού

Η κατάρρευση του Μυκηναϊκού πολιτισμού αποτέλεσε θεμελιώδες γεγονός για την εξέλιξη της ελληνικής ιστορίας. Τα εντυπωσιακά κτήρια δεν ανοικοδομήθηκαν ποτέ ξανά, και ελάχιστες εικαστικές και χειρωνακτικές τέχνες κατάφεραν να επιβιώσουν. Οι προηγμένες μορφές πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης χάθηκαν στη λήθη, και η έννοια της ανώτατης κυβέρνησης του μυκηναϊκού άνακτος εξαφανίστηκε για πάντα από το φάσμα των πολιτικών θεσμών της αρχαίας Ελλάδας. Τα ανάκτορα, οι βασιλείς και οι βασιλικές οικογένειες περιήλθαν στη διάσταση του μύθου. Η τέχνη της γραφής χάθηκε για αιώνες. Η Ελλάδα μετατράπηκε σε μια κλειστή κοινότητα του Αιγαίου. Με λίγα λόγια, ο ελληνικός κόσμος υποβιβάστηκε στο επίπεδο μιας προϊστορικής κοινωνίας.

Τι είδους μαθήματα μπορούμε να αντλήσουμε από την εξέταση αυτής της κρίσιμης περιόδου; Ποια μηνύματα μπορούμε να αφουγκραστούμε από την κατάρρευση των αρχαίων κοινωνιών, αναγνωρίζοντας πιθανούς παράγοντες που μπορούν να επαναληφθούν στο μέλλον υπό ανάλογες συνθήκες; Εάν η αρχαιολογική γνώση μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο πρόληψης, τότε η μελέτη της κατάρρευσης των κοινωνικών συστημάτων της Εποχής του Χαλκού δεν αποτελεί μόνο μια ενδιαφέρουσα περιπτωσιολογική μελέτη για την εξαγωγή χρήσιμων ιστορικών συμπερασμάτων, αλλά και ένα σημαντικό εργαλείο για τη διαμόρφωση στρατηγικών με σκοπό την αποφυγή παρόμοιων σφαλμάτων στο μέλλον.

Η Πνευματιζή Ζωή στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Γερμανία 1919-1933)

Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος έληξε στα τέλη του 1918 με την ήττα της Γερμανίας και των συμμάχων της. Ο αυτοκράτορας (κάιζερ) διώχθηκε και η Γερμανία απέκτησε καθεστώς αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Η “Δημοκρατία της Βαϊμάρης”, όπως ονομάστηκε, έζησε μέχρι το 1933, που την δολοφόνησε ο ναζισμός. Κατά τα χρόνια 1919-1933, παρά τις κοινωνικές και οικονομικές αναταραχές, είχαμε στη Γερμανία μια τεράστια πνευματική άνθηση: λογοτεχνία, θέατρο, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, κινηματογράφος πειραματίστηκαν δημιουργικά και έδωσαν έργα αξεπέραστα. Αρκεί ν’ αναφέρουμε τους ποιητές Ράινερ Μαρία Ρίλκε και Στέφαν Γκεόργκε, πεζογραφήματα όπως “Η όπερα της πεντάρας” του Μπέρτολτ Μπρεχτ, το “Μπερλίν Αλεξάντερπλατς” του Άλφρεντ Νταίμπλιν, “Το μαγικό βουνό” του Τόμας Μαν, αλλά και το Μπάουχαους, το Ινστιτούτο Βάρμπουργκ και το Ινστιτούτο της Φραγκφούρτης, τις ρηξικέλευθες θεατρικές παραστάσεις, την “εκφυλισμένη” (κατά τον Χίτλερ) ζωγραφική και τον εξπρεσιονιστικό κινηματογράφο: όλ’ αυτά γεννήθηκαν κατά τα χρόνια του οικονομικού χάους και των σκληρών κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων που κατέληξαν στην επικράτηση του ναζισμού. Το βιβλίο συμπληρώνουν δύο παραρτήματα: στο πρώτο εκτίθενται συνοπτικά οι πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις κατά τα σημαδειακά αυτά χρόνια και στο δεύτερο παρουσιάζονται χαρακτηριστικές εικόνες της περιόδου.

Θεσσαλονίκη, η Περιπόθητη Πόλη

Ο μεγάλος εβραίος ιστορικός της πόλης μας Ιωσήφ Νεχαμά δημοσιεύει την μελέτη του αυτήν στο Παρίσι το 1917. Εξιστορεί γλαφυρά τις περιπέτειες της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της μέχρι την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος. Μας γνωρίζει την πόλη, που εποφθαλμιούν και διεκδικούν όσοι λαοί την αντικρίζουν, μας περιγράφει τις περιόδους ακμής και παρακμής, ευημερίας και αθλιότητας, κοινωνικής νηνεμίας και κοινωνικής αναστάτωσης. Μας παρουσιάζει τους προβληματισμούς, τις ανησυχίες, τις προσδοκίες των εβραίων της Θεσσαλονίκης, που βλέπουν την ενσωμάτωση της πόλης μας στο ελληνικό κράτος, τον διαμοιρασμό της ενδοχώρας της μεταξύ των βαλκανικών κρατών. Αναρωτιέται, εν τέλει, ποιο είναι το μέλλον του μεγαλύτερου λιμανιού της Βαλκανικής, που έχει κιόλας συνδεθεί σιδηροδρομικά με ολόκληρη την Ευρώπη.

Θρινακιήν δ’ ες νήσον αφιξεαι – Ταξιδεύοντας στη γη της Σικελίας

Το όνομα της Σικελίας, κάθε φορά που το φέρνω στον νου μου, με οδηγεί -σαν το ταχύπλοο του Οδυσσέα- βαθιά πίσω στον χρόνο. Τότε που, μικρό παιδί, άκουσα από το στόμα της καθηγήτριας των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο -με την αθωότητα που έχουν από τη φύση τους όλα τα παιδιά- την ανάγνωση των “Σικελικών” του Θουκυδίδη. Η Σικελία, έκτοτε, ήταν για μένα όνομα μισητό. Ή, μάλλον, ένα όνομα που με φόβιζε. Εκεί δεν είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά και με τρόπο ατιμωτικό ο περήφανος αθηναϊκός στρατός; Στα υγρά λατομεία των Συρακουσών δεν κλείστηκε ο πλήθος των 7.000 άτυχων Αθηναίων αιχμαλώτων; Εκεί μέσα, πατώντας κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλον, δεν βρήκαν οικτρό θάνατο χιλιάδες ανθρώπινες ψυχές;

Ιατρική Νέμεση, Η Απαλλοτρίωση της Υγείας

Το βιβλίο του ο Ιβάν Ίλλιτς εξετάζει διεξοδικά τη θέση που έφτασε να κατέχει στην κοινωνία μας η ιατρική, την ιστορική εξέλιξη του γιατρού, της υγείας, της αρρώστιας, του πόνου και του θανάτου. Προβάλλει τις απόψεις του για την αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής και εκθέτει τρόπους με τους οποίους θα μπορεί ο άνθρωπος να ζει αυτόνομα τη ζωή του.

Ινδία Διαμέσου Ιορδανίας

Γεμάτοι βιασύνη και περιέργεια, συμπλέουμε, συχνά με δέος, σε ένα νέο και διαφορετικό σύμπαν συσχετισμών, αγωνιώντας να το αναπνεύσουμε όλο μαζί, αδιαφοροποίητα και να το καταγράψουμε αθροιστικά. Πολύ αργότερα συνήθως μπορούμε να το αποκρυπτογραφήσουμε και κυρίως να το συγκρίνουμε με ότι θεωρούμε γνωστό, σταθερό, τυπικό, δικό μας. Το ταξίδι στην Ινδία ήταν φαίνεται εμπειρία εφ’ όλης της ύλης. Αποκάλυψη για τους τυχερούς που επέστρεψαν βαπτισμένοι στα θαύματα των πολιτισμών. Ο χρόνος που πέρασε, βοήθησε να αποκρυπτογραφήσουν δημιουργικά τη συνολική εμπειρία και τους ετοίμασε να μας δωρίσουν με την συνθετική τους αφαίρεση τα κύρια που μένουν. (Από τον πρόλογο του Παντελή Λαζαρίδη)

Λόγια από Χώμα

“Λόγια από χώμα” σημαίνει να μιλάς με αφορμή ένα ανασκαφικό εύρημα. Να διηγείσαι την ιστορία του. Να το ερμηνεύεις και να μιλάς για τους τρόπους αξιοποίησης αυτής της ερμηνείας. Σημαίνει ακόμα να μιλάς για την αρχαιολογική πράξη, όπως αυτή ολοκληρώνεται στο πεδίο και στο εργαστήριο, στο μουσείο ή στη δημοσίευση. Αυτό προσπάθησα να κάνω. Να μιλήσω και να γράψω χρησιμοποιώντας ως πρώτη ύλη το “χώμα”. Να θίξω, με άλλα λόγια, μερικά θέματα, που είτε έχουν μια πάγια σχέση με την αρχαιολογία είτε στηρίζονται στην επικαιρότητα. Μέσα σε τούτες τις σελίδες, όσοι έχουν την υπομονή να τις διαβάσουν, βγαίνουν όσα θέλησα και μπόρεσα να σκεφτώ κοιτάζοντας το χώμα μιας ανασκαφής…

Μέλισσα & Μέλι στην Αρχαία Ελληνική Μυθολογία και Λατρεία

Ποια ήταν και ποιο ρόλο έπαιζε η πρόγονος της Νύμφης Μέλισσας, μιας εκ των δύο τροφών του Διός; Ήταν θεότητα η Μέλισσα πριν την επιβολή του δωδεκάθεου; Γιατί ονομάζεται Μέλισσα η μύστης της Δήμητρας, που κατασπαράσσεται επειδή δεν αποκαλύπτει τα ιερά μυστικά; Γιατί οι ιέρειες θηλυκών θεοτήτων ονομάζονται Μέλισσες ; Γιατί οι μέλισσες αποτελούν έμβλημα πόλεων και απεικονίζονται σε τόσα νομίσματα; Γιατί το μέλι γίνεται τροφή θεών και προστατευομένων τους και αποκτά περίοπτη θέση στα λατρευτικά έθιμα; Η δημοσιογράφος Μάγδα Χρυσοστομίδου απαντά στα ερωτήματα αυτά, αποκαλύπτοντας το γόητρο της Μ(μ)έλισσας στην ελληνική αρχαιότητα με μια περιδιάβαση σε πληθώρα πηγών αρχαίων και σύγχρονων. Περιδιάβαση, που αρχίζει στην Κρήτη και παρακολουθεί τις μετακινήσεις της Μ(μ)έλισσας σε διάφορα ιερά κέντρα της εποχής. Το βιβλίο καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία ενώ με την ερμηνεία που επιχειρείται στη βουγονία -την μέθοδο αναπαραγωγής μελισσών από κουφάρι- εμπλουτίζεται η περιορισμένη έτσι κι αλλιώς διεθνής βιβλιογραφία. Γιατί η μέθοδος αυτή, παράδοξη για το περιεχόμενο, αλλά και την επιβίωσή της έως τον 17ο αιώνα, παρέμεινε δυσεξήγητη μέχρι τώρα.

Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ

Ο Άιχμαν ήταν ο αξιωματούχος του Γ’ Ράιχ ο «ειδικός στο εβραϊκό πρόβλημα». Ισραηλινοί πράκτορες τον απήγαγαν από την Αργεντινή, δικάστηκε στο Ισραήλ, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε το 1961. Το πρόβλημα με τον Άιχμαν ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροί τους δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε σαδιστές, αλλά ήταν, και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί.
Η φιλόσοφος Χάννα Άρεντ (1906-1975) κάλυψε την δίκη του Άιχμαν για το “The New Yorker”, στο οποίο η έκθεση δημοσιεύθηκε ως μια σειρά άρθρων το 1963. Γι’ αυτή την αναθεωρημένη και διευρυμένη έκδοση του βιβλίου, η συγγραφέας πρόσθεσε υλικό που έγινε γνωστό μετά τη δίκη και έναν Επίλογο στον οποίο αναφέρεται στις συζητήσεις που προκάλεσε το βιβλίο.

Επιλέχθηκε ως ένα από τα 50 πιο αξιόλογα βιβλία του 1963 από την American Library Association.

Ο Θουκυδίδης σε Απλά Ελληνικά για Απλούς Ανθρώπους

τα βιβλιοπωλεία υπάρχουν βιβλία που με απλή γλώσσα μας μεταφέρουν μαθήματα από παγκόσμιες ιστορικές προσωπικότητες, όπως ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Αϊνστάιν ή ο Γκάντι. Δεν υπάρχει όμως, κανένα παρόμοιο βιβλίο για τον Θουκυδίδη. Και είναι κρίμα. Υπάρχουν μεν πολλά βιβλία πανεπιστημιακού επιπέδου για την ανάλυση του Πελοποννησιακού πολέμου, αλλά αυτά απευθύνονται στον περιορισμένο κύκλο των πανεπιστημιακών και των ειδικών.
Αυτό το μοναδικό βιβλίο προσφέρει συμπεράσματα από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο σε απλούς αναγνώστες που διψούν για ένα διασκεδαστικό και συνάμα τεκμηριωμένο βιβλίο.
Η θεωρία αποφάσεων, η κοινωνική ψυχολογία, η εξελικτική βιολογία, η θεωρία παιγνίων ή ιδέες από Νομπελίστες ψυχολόγους, φυσικούς και οικονομολόγους έρχονται να επιβεβαιώσουν συμβάντα από τον εμφύλιο της Αρχαίας Αθήνας με την Αρχαία Σπάρτη.
Η αμεσότητα του Νίκου Τσιφόρου, η μαγκιά του Νίκου Αλέφαντου, η σοφία του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, καθώς και τα λόγια μεγάλων συγγραφέων, όπως ο Ν. Καζαντζάκης, ο Α. Καρκαβίτσας, ή ο Γουίνστον Τσώρτσιλ, μπλέκονται στην αφήγηση του Θουκυδίδη δημιουργώντας ένα τολμηρό παζλ.
“Η γνώση που προσφέρει ο Θουκυδίδης με την Ιστορία του θα έπρεπε να είναι κτήμα όχι των ολίγων, αλλά των περισσοτέρων.”

Ο Μύθος της Μηχανής – Δεύτερος Τόμος: Το Πεντάγωνο της Ισχύος

Στο “Πεντάγωνο της ισχύος” ο Μάμφορντ κορυφώνει τις ριζικές αναθεωρήσεις των κοινών και διαδεδομένων αντιλήψεων για την πρόοδο του ανθρώπου και της τεχνολογίας. Για πρώτη φορά παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη ιστορική εξήγηση των ανορθολογικοτήτων και καταστροφών που έχουν υπονομεύσει τα ανώτερα επιτεύγματα όλων των πολιτισμών.
Δείχνει πως οι ποσοτικοί στόχοι της σύγχρονης τεχνικής -ταχύτητα, μαζική παραγωγή, ακαριαία επικοινωνία και εξ αποστάσεως έλεγχος- έχουν φέρει αναπόφευκτα ρύπανση, σπατάλη, οικολογική αναστάτωση και ανθρώπινη εξολόθρευση σε κλίμακα αδιανόητητη παλαιότερα.
Το βιβλίο του δεν είναι μία επίθεση στην επιστήμη και την τεχνική -κάθε άλλο μάλιστα. Επιδιώκει να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μιας πιο οργανικής κοινωνικής τάξης πραγμάτων, που θα βασίζεται στους τεράστιους τεχνολογικούς πόρους του ανθρώπινου οργανισμού. Μία τέτοια τάξη πραγμάτων, δείχνει ο Μάμφορντ, είναι σήμερα απαραίτητη, αν η ανθρωπότητα θέλει να θέσει υπό έλεγχο τις απάνθρωπες φαντασιώσεις και επιθετικότητες που απειλούν να καταστρέψουν τον πολιτισμό μας.

Ο Μύθος της Μηχανής – Πρώτος Τόμος: Τεχνική και Ανάπτυξη του Ανθρώπου

Το βιβλίο αυτό προσπαθεί να εξηγήσει τις δυνάμεις που έχουν διαμορφώσει την τεχνολογία από τους παλαιολιθικούς χρόνους έως σήμερα και ολοένα περισσότερο διαμορφώνουν τον σημερνικό άνθρωπο. Αντί να ξεκινήσει από τα προβλήματα της γενιάς μας, ο Μάμφορντ ανατρέχει στην καταγωγή της ανθρώπινης κουλτούρας· αλλά δεν δέχεται ότι ο άνθρωπος ξέφυγε από τη ζωική κατάσταση επειδή χρησιμοποιούσε εργαλεία και κατέκτησε τη φύση· απεναντίας, απορρίπτει με ισχυρά επιχειρήματα την άποψη αυτή. Δείχνει ότι τα ίδια τα εργαλεία δεν αναπτύχθηκαν, και δεν θα μπορούσαν να αναπτυχθούν, αν δεν είχε προηγηθεί μια πιο σημαντική σειρά εφευρέσεων στο τελετουργικό, τη γλώσσα και την κοινωνική οργάνωση. Έτσι, αρχίζει μια ολόκληρη σειρά ριζικών επανερμηνειών, που βασίζονται σε καινούργια έρευνα των αρχαίων και νεότερων πηγών για την ανάπτυξη του ανθρώπου: την πρώιμη ζωή του, την εξημέρωσή του, τη χρήση ισχύος σε μεγάλη κλίμακα κατά τις απαρχές του πολιτισμού και την ανάπτυξη περίπλοκων μηχανισμών κατά τον Μεσαίωνα. Η εικόνα αυτή ρίχνει νέο φως στη σημερινή ολοκληρωτική τεχνολογία μας. Ενώ η γενική πραγμάτευση του θέματος ακολουθεί τη χρονική σειρά, το κάθε κεφάλαιο, σε συμφωνία με την οργανική φιλοσοφία του Μάμφορντ, αγκαλιάζει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.

Οι Κάτοικοι της Παλιάς Θεσσαλονίκης

[…] μέσα από τις ζωές των ανθρώπων που έζησαν στην πολύπαθη και ιστορική αυτή πόλη και τις συγκυρίες που τους οδήγησαν σε συγκεκριμένες συνθήκες, ο αναγνώστης θα αντιληφθεί σε βάθος το σύμπλεγμα των ιστορικών εξελίξεων που καθόρισαν τη μορφή των Βαλκανίων ώς τις μέρες μας, πάντα υπό ένα ανθρωπιστικό πρίσμα το οποίο μας θυμίζει συνεχώς ότι οι λαοί δεν έχουν τίποτε να χωρίσουν μεταξύ τους αν δεν αποφασίσουν για το αντίθετο κάποιοι άλλοι. Ένα γλαφυρό και γραμμένο με πολύ μεράκι βιβλίο, το συνιστώ ανεπιφύλακτα. (Μάριος Δαμουλιάνος, περ. Strange, 2008)

Οι Κινηματογράφοι της Παλιάς Θεσσαλονίκης (1895-1944)

Το βιβλίο μνημονεύει τη σκοτεινή αίθουσα ως ένα από τα τρία στοιχεία απόλαυσης του σινεμά. Αποτελεί φιλόπονο συλλεκτικό έργο ενός πιστού του κινηματογράφου ως λαϊκού θεάματος και ντοκουμέντο ιστορικής έρευνας. Έχει την ψυχή του ευαίσθητου και αλκοολικού θεατή μέσα του και τη σωστική φροντίδα του “ανώνυμου” χρονικογράφου μιας εποχής απ’ έξω του. Αρχίζει με τη γενεαλογία των ονομάτων των αιθουσών της Θεσσαλονίκης. […] Παρεκβαίνει μετά προς την περιοχή των επιγείων θεοτήτων που πέρασαν κι από τη Θεσσαλονίκη “ωραίες και μοιραίες” για την παρηγοριά του λαού και τις στιγμιαίες εξάψεις του. Ρίχνει μερικές σκέψεις του στο χαρτί υπερασπίζοντας την παντομίμα. Παρακολουθεί τα πρώτα βήματα του ελληνικού κινηματογράφου, συμπληρώνοντας τις πληροφορίες του με χαριτωμένα σχόλια, κρίσεις και αναφορές. Τέλος, καταγράφει τις ταινίες που προβλήθηκαν στη Θεσσαλονίκη μέχρι το 1944. Με στοιχεία ξεθαμμένα από βιβλία ξένων στρατιωτικών, λευκώματα κυριών και σκόρπια φύλλα εφημερίδων. Την “υπόθεση” μερικών ταινιών απ’ αυτές την ιστορεί σαν παραμύθι. Ωσότου φτάνει στον Επίλογο με μιαν αίσθηση, θα λέγαμε, πληρότητας και κορεσμού του αφηγητή που έκανε το παν για να τροφοδοτήσει τη ροή του λόγου του με οποιοδήποτε υλικό μπορούσε να παρασύρει προς την εκβολή του. Μιλώντας περισσότερο παρά γράφοντας, ο Κώστας Τομανάς μπορεί να ονομαστεί ο λαϊκός κι εμπειρικός κοινωνιολόγος του σινεμά και συγχρόνως ο γνήσιος υπερασπιστής της κινηματογραφικής αίθουσας. (Νίκος Κολοβός, περιοδικό Διαβάζω, 25/5/1994)

Οι Μεταμορφώσεις του Ανθρώπου

Ο συγγραφέας μελετά την μετάβαση από το ζώο στον άνθρωπο. Εξετάζει, κατόπιν, τον άνθρωπο των αρχαϊκών χρόνων, που εξελίσσεται στον άνθρωπο των ‘αξονικών’ θρησκειών και φιλοσοφιών (χριστιανισμός, βουδισμός, ισλαμισμός).Ακολουθεί ο άνθρωπός του Παλιού Κόσμου, που μεταμορφώνεται στον Ανθρωπο του Νέου Κόσμου. Σ’ αυτό μπροστά, ανοίγονται δυο δρόμοι: ο άνθρωπος που καταστρέφει, και ο άνθρωπος που έχει σκοπό του την ζωή. Μπροστά σ’ αυτό το δίλημμα βρισκόμαστε.